نفتی ها /صنایع پتروشیمی ایران به عنوان یکی از بخش‌های کلیدی اقتصاد کشور، با وجود ظرفیت‌های عظیم منابع هیدروکربنی، در توسعه صنایع تکمیلی یا پایین‌دستی با چالش‌های جدی مواجه است. صنایع تکمیلی پتروشیمی شامل تولید محصولات نهایی مانند پلیمرها، مواد شیمیایی تخصصی و مشتقات متانول است که ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کنند. با این حال، تولید پتروشیمی ایران در سال ۲۰۲۴ به حدود ۸۰ میلیون تن رسیده، اما درآمد آن تنها ۲۳ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال ۲۰۱۱ (با تولید ۴۳ میلیون تن و درآمد ۲۱ میلیارد دلار) کاهش ارزش افزوده را نشان می‌دهد. این عدم توسعه نه تنها فرصت‌های اقتصادی را از دست می‌دهد، بلکه وابستگی به صادرات مواد خام را افزایش می‌دهد. در این مطلب، بر اساس تحلیل چالش‌های اقتصادی، سیاسی و فنی، به بررسی دلایل اصلی این مسئله می‌پردازیم.
تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های خارجی
یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی، تحریم‌های بین‌المللی است که دسترسی به سرمایه‌گذاری خارجی، فناوری پیشرفته و بازارهای جهانی را محدود کرده است. تحریم‌ها باعث شده‌اند که ایران نتواند تجهیزات مدرن وارد کند یا با شرکت‌های بین‌المللی همکاری کند، که این امر توسعه ظرفیت‌های پایین‌دستی مانند واحدهای تبدیل متانول به اولفین‌ها و پروپیلن را متوقف کرده است. علاوه بر این، تحریم‌ها منجر به کاهش صادرات و از دست دادن بازارهای صادراتی شده، که بخش پتروشیمی را به سمت فروش مواد خام سوق داده است. بر اساس گزارش‌ها، این محدودیت‌ها سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های جدید را کاهش داده و بخش پتروشیمی را در وضعیت رکود نگه داشته است.
کمبود سرمایه‌گذاری و چالش‌های مالی
صنایع تکمیلی پتروشیمی نیاز به سرمایه‌گذاری عظیم دارند. برای مثال، برای دستیابی به اهداف برنامه هفتم توسعه، بخش پتروشیمی به ۲۴ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد تا ظرفیت تولید اسمی را به ۱۳۱.۵ میلیون تن برساند، اما چالش‌های مالی مانند کمبود منابع داخلی و خارجی این امر را دشوار کرده است. برخی از پروژه‌هاییکه برای تکمیل زنجیره ارزش ضروری هستند، به سرمایه‌ای حدود ۱ میلیارد دلار برای هر واحد نیاز دارند، اما تحت تحریم‌ها و نوسانات بازار، این سرمایه تامین نمی‌شود. علاوه بر این، تمرکز دولت بر بودجه‌های محدود و اولویت‌های دیگر، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه را کاهش داده، که این مسئله مانع توسعه فناوری‌های پایین‌دستی را می‌شود.
ناپایداری خوراک و کمبود منابع انرژی
کمبود خوراک پایدار یکی دیگر از موانع کلیدی است. صنایع پتروشیمی ایران وابسته به گاز طبیعی و مشتقات نفتی هستند، اما فشار کاهش یافته میدان‌های گازی، محدودیت‌های فصلی و رقابت با مصرف خانگی باعث کمبود ۴۲ درصدی خوراک در سال ۲۰۲۳ شده است. این ناپایداری، تولید در واحدهای پایین‌دستی را مختل می‌کند. همچنین، افزایش تقاضای داخلی انرژی (بیش از ۱۰ درصد سالانه) منابع را به سمت مصرف خانگی سوق می‌دهد و توسعه صنعتی را محدود می‌کند.
مدیریت ناکارآمد و مسائل ساختاری
عدم مدیریت صحیح در بخش انرژی ایران نقش مهمی در عدم توسعه صنایع تکمیلی دارد. دهه‌ها مدیریت ناکارآمد منجر به از دست رفتن ۴۰ درصد گاز و برق در فرآیند تولید و انتقال شده، و دخالت برخی دستگاه های غیرمرتبط، اولویت‌های سیاسی را بر توسعه صنعتی ترجیح می‌دهد. فساد، از جمله قاچاق سوخت (۱۰ تا ۲۰ میلیون لیتر بنزین روزانه)، منابع مالی را هدر می‌دهد و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، عدم وجود استراتژی‌های مشخص و مقام نظارتی اختصاصی، توسعه را بدون جهت‌گیری مناسب نگه داشته است. یارانه‌های بیش از حد انرژی (۵۲ میلیارد دلار برای محصولات نفتی در ۲۰۲۳) مصرف را افزایش داده و منابع را از بخش صنعتی دور می‌کند.
تمرکز بر فروش مواد خام و کمبود فناوری
کشور به جای توسعه صنایع تکمیلی، بر فروش مواد خام تمرکز کرده که ارزش افزوده را کاهش می‌دهد. تولید افزایش یافته، اما فروش محصولات پایه پتروشیمی باعث شده سهم ایران در بازارهای جهانی کاهش یابد. کمبود فناوری پیشرفته و تجهیزات قدیمی، ناشی از تحریم‌ها، مانع تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند پلیمرهای تخصصی می‌شود. همچنین، نوسانات قیمت جهانی و افزایش هزینه‌های تولید، رقابت‌پذیری را کاهش داده است.
نتیجه‌گیری
عدم توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی در ایران نتیجه ترکیبی از تحریم‌ها، کمبود سرمایه، ناپایداری خوراک، ناکارآمدی در مدیریت و تمرکز بر صادرات خام است. برای غلبه بر این چالش‌ها، نیاز به اصلاح سیاست‌ها، جذب سرمایه خارجی (در صورت کاهش تحریم‌ها)، سرمایه‌گذاری در فناوری و مدیریت کارآمد است. در غیر این صورت، بخش پتروشیمی ایران نمی‌تواند به پتانسیل واقعی خود برسد و اقتصاد کشور را تقویت کند. توسعه صنایع پایین‌دستی نه تنها ارزش افزوده را افزایش می‌دهد، بلکه اشتغال و صادرات پایدار را تضمین می‌کند./حمیدرضا خلیلی
