نفتی ها /ایران که روزگاری دومین تامین‌کننده بزرگ گاز ترکیه بود، امروز سهم اندکی از بازار این کشور را در اختیار دارد. مهم‌ترین دلیل این کاهش را می‌توان افت فشار در میدان گازی پارس جنوبی دانست؛ میدانی که بیش از ۷۰ درصد گاز کشور از آن تامین می‌شود و اکنون به‌دلیل افت فشار و تاخیر در اجرای پروژه‌های فشارافزایی، با کاهش محسوس تولید روبه‌روست.
از سوی دیگر، رشد مصرف داخلی گاز در ایران به دلیل افزایش جمعیت، توسعه صنایع انرژی‌بر و الگوی ناکارآمد مصرف، فشار مضاعفی بر شبکه گاز کشور وارد کرده است. همین ناترازی گاز که حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون مترمکعب است، ظرفیت صادراتی ایران را به‌شدت محدود کرده و آینده قراردادهای گازی، به‌ویژه با ترکیه، را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. باید دید سرنوشت تجارت گازی ایران با ترکیه که در آستانه اتمام یک قرارداد گازی است، چه می‌شود؟
سرنوشت تجارت گاز ایران و ترکیه در آستانه تغییر بزرگ
ترکیه طی دهه گذشته تلاش کرده است تا وابستگی خود به واردات گاز از روسیه و ایران را کاهش دهد. کشف میدان بزرگ گازی «ساکاریا» در دریای سیاه، با ذخیره‌ای معادل ۷۱۰ میلیارد متر مکعب، نقطه عطفی در این مسیر بود. ترکیه قصد دارد تا تولید سالانه این میدان را تا سال ۲۰۲۸ به حدود ۱۵ میلیارد تا ۲۰ میلیارد متر مکعب برساند.
در کنار این تحولات، ترکیه با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌های گاز طبیعی مایع یا همان ال.ان.جی و امضای قراردادهای گازی با کشورهایی چون قطر، الجزایر، نیجریه و ایالات متحده، مسیر تازه‌ای برای امنیت انرژی خود ترسیم کرده است. قرارداد ۱۰ ساله شرکت بوتاش با «اکسان‌موبیل» برای خرید سالانه ۲.۵ میلیون تن ال.ان.جی از آمریکا، تنها یکی از نشانه‌های این سیاست تنوع‌بخشی است.
از این رو، ترکیه نه‌تنها در پی تامین پایدار گاز برای مصرف داخلی است، بلکه قصد دارد در آینده نزدیک، به مرکز تجاری گاز در منطقه تبدیل شود؛ جایی که گفته می‌شود گاز روسیه، ایران و آذربایجان در داخل کشور مصرف شده و در مقابل، گاز تولیدی و ال.ان.جی وارداتی دوباره به اروپا صادر شود.
در همین راستا، قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه نیز در سال ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد؛ قراردادی که مسیر آن از خط لوله تبریز–آنکارا می‌گذرد و حدود ۲۵۷۷ کیلومتر طول دارد. ایران در طول این سال‌ها سالانه حدود ۹ میلیارد تا ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه صادر کرده و درآمدی بین ۱.۵ میلیارد تا ۲.۵ میلیارد دلار از آن به‌دست آورده است.
با این حال، مسیر این همکاری همواره بدون تنش نبوده است. ترکیه در سال‌های میانی قرارداد یعنی از سال ۲۰۰۴ به‌دلیل کاهش حجم صادرات و قیمت گاز، از ایران شکایت کرد و رای داوری بین‌المللی به محکومیت ایران و پرداخت جریمه دو میلیارد دلاری منجر شد. در زمستان‌های سرد نیز افت فشار شبکه داخلی ایران باعث قطع موقت صادرات شد، امری که به اعتماد ترکیه لطمه زد و امروز نیز در تصمیم‌گیری درباره تمدید قرارداد تاثیرگذار است.
بیژن زنگنه، وزیر سابق نفت، در آبان سال ۱۳۹۵ عنوان کرد: «ترکیه درباره کاهش قیمت گاز یک شکایت ۲۵ درصدی مطرح کرده بودند که ۱۲.۵ یا ۱۳ درصد آن پذیرفته شده و بحث‌های آن در جریان است که چطور این تخفیف را که باید برای زمان‌های قبل اعمال می‌شود پرداخت شود. این دو میلیارد دلار جریمه نیست بلکه کاهش قیمت است که باید برای سال‌های قبل اعمال شود؛ آنها درخواست بیشتری داشتند که داوری ۱۲.۵ یا ۱۳ درصد آن را پذیرفته است.»
با این که زنگنه این رقم را جریمه ندانست، اما پذیرفته شد که باید دو میلیارد دلار به ترکیه گاز یا پول نقد پرداخت شود.
فشار آمریکا به قطع ارتباط کشورها با روسیه و ایران
باید گفت در آستانه اتمام قرارداد گازی ایران با ترکیه، همچنان همکاری با ایران به‌لحاظ اقتصادی مقرون‌به‌صرفه‌تر است، اما تحریم‌های بین‌المللی و البته بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، ریسک بالایی برای ترکیه ایجاد کرده است تا در ارتباط خود با ایران بازنگری کند. در کنار بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، فشارها به ترکیه برای کاهش ارتباط با ایران و روسیه، آینده روابط این کشور را دشوارتر کرده است.
در نشست کاخ سفید در ۲۵ سپتامبر، دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه را تحت فشار قرار داد تا واردات انرژی از روسیه را کاهش دهد و به سمت منابع آمریکایی برود. از سوی دیگر، افزایش ظرفیت واردات ال.ان.جی ترکیه به ۵۸ میلیارد متر مکعب در سال، این کشور را در موقعیتی قرار داده که می‌تواند از منابع جایگزین استفاده کند و از این رو جایگزینی ایران و روسیه با قطر، آذربایجان و آمریکا امکان‌پذیر است.
باید گفت اگر ایران بخواهد همچنان جایگاه خود را در بازار گاز ترکیه حفظ کند، باید پیشنهادهایی از جمله قیمت رقابتی‌تر و تضمین صادرات پایدار ارائه دهد. با این حال، ناترازی ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون متر مکعبی در تولید و مصرف گاز کشور، همراه با کاهش تولید پارس جنوبی، توان ایران را برای ارائه چنین تعهدی محدود می‌کند.
بدون اجرای فوری پروژه‌های فشارافزایی در پارس جنوبی، نه‌تنها صادرات به ترکیه بلکه تامین پایدار گاز در داخل نیز با چالش روبه‌رو می‌شود. به بیان دیگر، در حالی که بازارهای انرژی منطقه یکی یکی از بین می‌رود، ایران به دلیل محدودیت زیرساختی و نبود اراده مسئولان، از تامین نیاز انرژی داخلی نیز ناتوان است. ایران امروز برای حفظ سهم خود در بازار منطقه‌ای، باید سرمایه‌گذاری در زیرساخت داخلی و دیپلماسی انرژی را سرعت ببخشد.
بازیگران جدید در نظم گازی منطقه
تحولات اخیر تنها به ایران و ترکیه محدود نمی‌شود. قطر، به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده ال.ان.جی جهان، با برنامه‌ریزی برای افزایش ظرفیت تولید خود از ۷۷ میلیون تن به بیش از ۱۴۰ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰، به‌دنبال نقش پررنگ‌تری در بازار انرژی منطقه است. هم‌زمان پروژه اتصال بندر فاو عراق به ترکیه می‌تواند مسیر ترانزیت ال.ان.جی قطر را کوتاه‌تر و انتقال آن به اروپا را تسهیل کند.
تحقق این پروژه‌ها نه‌تنها جایگاه ترانزیتی ترکیه را تقویت کرده، بلکه زمینه را برای شکل‌گیری روابطی تازه از هم‌پیمانان انرژی فراهم می‌کند. روابطی که در آن قطر، آمریکا و ترکیه در یک محور جدید همکاری می‌کنند و سهم ایران و روسیه در بازار منطقه‌ای ممکن است کاهش یابد.
بازار انرژی جهان پس از جنگ اوکراین، وارد مرحله‌ای تازه شده است. اروپا برای رهایی از وابستگی به گاز روسیه، به واردات ال.ان.جی از آمریکا و خاورمیانه روی آورده و همین روند، فرصت‌های تازه‌ای را برای ترکیه به‌عنوان هاب انتقال انرژی ایجاد کرده است. در چنین شرایطی، ترکیه در حال بازتعریف جایگاه خود میان شرق و غرب است تا از یک واردکننده صرف، به یک بازیگر راهبردی تبدیل با مدیریت گاز روسیه، ایران و قطر، به هاب انرژی منطقه تبدیل شود.
پایان قرارداد گازی ایران و ترکیه در سال ۲۰۲۶ می‌تواند آغاز فصل تازه‌ای از روابط انرژی در خاورمیانه باشد؛ فصلی که در آن نظم جدیدی از همکاری‌ها میان قطر، ترکیه و آمریکا در حال شکل‌گیری است و معادلات سنتی انرژی منطقه را دگرگون می‌شود.
ایران اگر بخواهد در این نظم تازه جایی برای خود حفظ کند، باید انرژی را در قالب روابط ژئوپلیتیک فهم کند. باید گفت آینده بازار گاز نه فقط در قراردادها، بلکه در توانایی کشورها برای تطبیق با این نظم نوین یا بر هم زدن آن رقم می‌خورد./تجارت نیوز
