نفتی ها /به عنوان بزرگترین دارنده منابع هیدروکربوری دنیا، ظرفیت بالقوه بالایی برای رونق و جهش تولید در صنعت نفت کشور دارد، به شرط اینکه این منابع نفت و گاز و میعانات گازی به جای صادرات به شکل خام، در واحدهای پتروپالایشی و پتروشیمی‌ها و صنایع تکمیلی (پایین‌دستی پتروشیمی) تزریق شده و مسیر خود تا انتهای زنجیره ارزش را طی کند.
به طور کلی هر چه از خام‌فروشی منابع هیدروکربوری به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها و «پتروشیمی‌ها» و سپس توسعه صنایع تکمیلی حرکت کنیم، میزان ایجاد ارزش افزوده و اشتغالزایی و تحریم‌گریزی به ازای هر گامی که برداشته می‌شود به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد به گونه‌ای که حتی ارزش افزوده و «اشتغالزایی» و تحریم‌گریزی صنایع تکمیلی بسیار بیشتر از پتروشیمی‌هاست (تصویر ۱).
رهبر معظم انقلاب سال ۱۴۰۱ را به نام «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری کردند تا بدین صورت خط‌دهی کلی دستگاه اجرایی کشور برای بار دیگر با موضوعات اقتصادی و با تمرکز بر حمایت از تولید داخلی اشتغال‌آفرین تعیین شود. بدین ترتیب اشتغالزایی با توسعه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی باید یکی از اولویت‌های وزارت نفت باشد.
تصویر 1
همانطور که در تصویر ۱ نیز قابل مشاهده است، در حلقه‌های زنجیره ارزش در صنعت نفت، آن بخشی که مواد اولیه صنایع تکمیلی را تامین خواهد کرد «صنعت پتروشیمی» است و شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان نهاد حکمران و سیاست‌گذار بر این صنعت وظیفه دارد برای تامین مواد اولیه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی (صنایع تکمیلی) برنامه‌ریزی کند.
در واقع هر چند هدف نهایی باید بر توسعه صنایع تکمیلی در کشور متمرکز باشد اما این امر محقق نخواهد شد مگر اینکه در سطوح قبلی به خصوص در «صنعت پتروشیمی» مواد اولیه موردنیاز صنایع تکمیلی تولید شود. بدین ترتیب توسعه متوازن صنعت پتروشیمی اهمیت می‌یابد و در صورتی که حکمرانی و سیاست‌گذاری در این صنعت به درستی انجام نشود، برنامه‌های توسعه‌ای در صنایع تکمیلی نیز به ثمر نخواهد نشست.
پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم و مشخص شدن ترکیب وزارت نفت جدید، سوالات مختلفی درباره عملکرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان حکمران صنعت پتروشیمی ایران مطرح است که در قالب چهار موضوع قابل طرح است:
رویکرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی در قبال طرح‌های تعریف شده و نیمه‌تمام دولت گذشته چیست؟ آیا این شرکت برنامه‌ای برای توسعه متوازن صنعت پتروشیمی و تولید انواع محصولات پایه پتروشیمی را دارد؟
آیا این شرکت برنامه‌ای برای ایجاد یک هاب پتروشیمیایی جدید مشابه هاب عسلویه و ماهشهر را دارد؟
رویکرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی در حوزه دیپلماسی انرژی چیست و آیا برنامه برای تصاحب بازار کشورهای منطقه را دارد؟
برنامه شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای بومی‌سازی کاتالیست‌ها و دانش‌های فرآیندی صنعت پتروشیمی با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان چیست؟
در این راستا برای پاسخ به سوالات مطرح شده و بررسی وضعیت صنعت پتروشیمی، با مرتضی شاهمیرزایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران به گفت‌‌و‌گو نشستیم.
مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:
*رمزگشایی از سیاست شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دولت سیزدهم
یک سوال اساسی درباره شرکت ملی صنایع پتروشیمی این است که رویکرد فعلی این شرکت چیست؟ و این شرکت در چندماه آغاز به کار در دولت سیزدهم چه اقداماتی را در دستور کار قرار داده است؟ سیاست این شرکت چیست؟ آیا طرح‌های تعریف شده در دولت قبل متوقف یا بازنگری می‌شوند؟
شاهمیرزایی: سیاست اول وزارت نفت در حوزه پتروشیمی این است که از سرمایه‌های ملی پاسداری کند، هر گونه طرح و سرمایه‌گذاری انجام شده که با استانداردهای کارشناسی مغایرتی نداشته باشد و در راستای منافع ملی باشد، ما موظف هستیم که آنها را به سرانجام برسانیم، نه اینکه سلیقه‌ای و سیاسی با طرح‌های گذشته برخورد کنیم.
هم دولت و هم وزارت نفت تاکید دارند که توسعه طرح‌های ملی صنعت پتروشیمی ادامه پیدا کند، البته عمده طرح‌های این صنعت در راستای تکمیل زنجیره ارزش و منافع ملی بوده و ممکن است معدود طرح‌هایی فاقد منطق کارشناسی نیز وجود داشته باشد.
سیاست دوم ناظر به این است که درباره پازل محصولات تولیدی در صنعت پتروشیمی باید دقت لازم و بررسی مجددی صورت بگیرد. محصولات راهبردی که موردنیاز کشور است باید شناسایی شده و واحدهای تولیدی آن در صنعت پتروشیمی احداث شود. بدین صورت می‌توانیم از جهت تنوع محصولات، یک صنعت متوازن پتروشیمی داشته باشیم.
همانطور که می‌دانید «محصولات تولیدی» در صنعت پتروشیمی به عنوان «ماده اولیه» در صنایع تکمیلی استفاده می‌شوند، در نتیجه ضرورت دارد با توسعه متوازن صنعت پتروشیمی و متنوع کردن محصولات تولیدی، مواد اولیه موردنیاز صنایع تکمیلی را از داخل کشور تامین کنیم و مانع وابستگی به واردات از کشورهای خارجی شویم.
همچنین ما در حال بازنگری در «مناطق» اجرای برخی پروژه‌ها هستیم و این موضوع سیاست سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی است. در مناطقی که شرایط اجرای طرح‌ها و پروژه‌های خاص را ندارند و به همین دلیل پیشرفت طرح‌ها ناچیز هستند، بازنگری صورت خواهد گرفت و به محل جدیدی مطابق با بررسی‌های کارشناسی نقل مکان خواهد کرد.
به طور مثال یک طرح ممکن است آب‌بر بوده ولی در یک منطقه خشک تعریف شده باشد که حتی در تامین آب شرب خانگی نیز دچار مشکل است، بنابراین قطعا باید مکان پروژه تغییر کند. یا مثلا دسترسی به مبادی صادراتی و مصارف داخلی برای یک طرح تعریف شده وجود ندارد، خب مکان این طرح نیز باید تغییر کند؛ در این دوره کوتاه سه ماهه، چندین طرح را مورد ارزیابی مجدد قرار دادیم. مثلا خط اتیلن مرکز و خط اتیلن دنا از جمله این طرح‌هاست که در تلاش هستیم مباحث آمایش سرزمینی را در این طرح‌ها مدنظر قرار دهیم.
به طور کلی تمرکز شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دولت سیزدهم بر توسعه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی است. در سال‌های گذشته به دلایلی تمرکز تولید بر محصولات خاصی مثل متانول بوده است و بنابر آمار، ظرفیت تولید این محصول به ۴۰ میلیون تن خواهد رسید، اما چه بهتر بود که در کنار این ظرفیت تولید متانول، می‌توانستیم همین میزان نیز پروپیلن تولید کنیم یا سهم آروماتیک‌ها در سبد محصولات پایه پتروشیمی بیشتر از میزان فعلی می‌بود.
طبق بررسی‌ها، تا پایان سال ۱۴۰۱ (پایان برنامه ششم توسعه) ظرفیت اسمی تولید پتروشیمی ایران به ۱۰۴ میلیون تن می‌رسد، ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ایران تا پایان برنامه هفتم و هشتم توسعه نیز به ۱۴۰ و ۱۹۹ میلیون تن خواهد رسید.
*سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری صنعت پتروشیمی در منطقه مکران
آیا شرکت ملی صنایع پتروشیمی برنامه‌ای برای توسعه و ایجاد یک یا چند هاب پتروشیمی دیکر مشابه هاب ماهشهر و عسلویه را دارد؟ وزیر نفت در روزهای ابتدای وزارت خود در مصاحبه‌هایی بر تاسیس پارک‌های شیمیایی و ایجاد هاب پتروشیمی تاکید کرده بود، آیا در این حوزه اقدامی انجام شده است؟
شاهمیرزایی: اولین هاب پتروشیمی ایران در ماهشهر به عنوان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی تاسیس شد. سپس منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در عسلویه در دستور توسعه قرار گرفت. با توجه به این ظرفیت این منطقه برای توسعه بیشتر صنعت پتروشیمی با محدودیت مواجه شده است، ما باید بر روی سایر مناطق برای ایجاد هاب پتروشیمی مطالعه و بررسی کرده و اقدام کنیم.
در حال حاضر منطقه مکران در دست مطالعه و بررسی است تا پتروپالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و پارک‌های شیمیایی در آن منطقه ایجاد شود. منطقه مکران یک منطقه بکر و با دسترسی مناسب به آب است که نیروی انسانی مناسبی را نیز دارد. از نظر جغرافیایی نیز این منطقه، یکی از مناطق آینده‌دار است که پیش‌بینی می‌شود در دهه‌های آینده بیش از ۴۰ میلیارد دلار در این منطقه در حوزه بالادست و پایین‌دست پتروشیمی سرمایه‌گذاری صورت بگیرد.
هر چند در گذشته وزارت نفت برنامه مناسبی برای توسعه منطقه مکران نداشته است اما هلدینگ‌های پتروشیمی در این منطقه برخی طرح‌های خوبی را در دستور کار قرار دادهاند.
جزئیات بیشتری درباره این طرح‌ها توضیح دهید. چه طرح‌هایی هستند و چقدر پیشرفت دارند؟
شاهمیرزایی: اخیرا به شخصه بازدیدی از این منطقه داشتم و این طرح‌ها را از منظر درصد پیشرفت مورد ارزیابی قرار دادم. برخی طرح‌ها پیشرفت ۴۰-۴۵ درصدی دارند و سرعت پیشرفت آنها مناسب است؛ از جنبه زیرساختی اسکله صادراتی خوبی در این منطقه ایجاد شده است. همچنین از جنبه مسافت نیز این منطقه مزیت دارد زیرا به مبادی صادراتی ایران به طور میانگین ۲۰۰۰ کیلومتر نزدیک‌تر از مبادی خلیج فارس است.
* تعاملات ما با کشورهای آمریکای لاتین در وضعیت مطلوبی قرار گرفته است
در حوزه دیپلماسی انرژی شرکت ملی صنایع پتروشیمی چه برنامه‌ای را دارد؟ بازار کشورهای همسایه مثلا کشور عراق ظرفیتی خوبی برای صادرات دارد. رویکرد وزارت نفت برای تصاحب بازارها و تعامل با کشورهای خارجی چیست؟
شاهمیرزایی: همراستا با سیاست‌های دولت سیزدهم که تکیه آن مبتنی بر همکاری اقتصادی با کشورهای همسایه و پیگیری سیاست منطقه‌گرایی است، ما نیز در وزارت نفت این سیاست را دنبال می‌کنیم. رویکرد ما این است که با داشتن راهبرد حکمت، عزت و مصلحت، با فعالان اقتصادی و کشورهای مختلف همکاری داشته باشیم؛ مثلا الان تعاملات اقتصادی ما با کشورهای آمریکای لاتین در وضعیت مطلوبی قرار گرفته است و مذاکرات خوبی با برخی از این کشورها انجام شده که به توافق منجر شده است. با توجه به شرایط تحریم صلاح نیست که جزئیات بیشتری درباره این تعاملات توضیح بدهم، چون نظام سلطه برای ما ایجاد زحمت می‌کند و منافع ملی در این قراردادهای اقتصادی آسیب می‌بیند.
یک چشمه از این توسعه روابط را می‌توانید در تنوع مهمانان خارجی در نمایشگاه پانزدهم ایران پلاست ببینید که با وجود محدودیت‌های کرونایی صدها مهمان خارجی در این نمایشگاه حضور داشتند تا بتوانند از ظرفیت محصولات پتروشیمی ایران استفاده کنند، با سایر کشورهای دنیا نیز روابط ما در حال بهبود است اما با رعایت همان سه نکته حکمت، عزت و مصلحت، ما دیپلماسیِ التماسی را قبول نداریم چرا که این رویکرد منجر به شکست کشور خواهد شد.
*در دولت سیزدهم بر ملی شدن صنعت پتروشیمی تمرکز می‌کنیم
در اظهارات شما بر موضوع داخلی سازی صنعت پتروشیمی تاکید زیادی انجام شده است. آیا در این حوزه برنامه یا رویکرد جدیدی در دستور کار قرار گرفته است؟
شاهمیرزایی: یکی از سیاست‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی بر ملی شدن صنعت پتروشیمی متمرکز است. البته بدین معنا نیست که گذشتگان روی این موضوع کاری نکرده‌اند، خیر همه در این حوزه زحمت کشیده‌اند ولی ما قصد داریم به صورت ویژه‌تری به این موضوع بپردازیم.
آقای وزیر به مناسبت روز پتروشیمی در شرکت پژوهش و فناوری حضور پیدا کردند و حین بازدید از برخی محصولات راهبردی مثل کاتالیست این قول داده شد که همه کاتالیست‌های موردنیاز صنعت پتروشیمی تا پایان دولت سیزدهم بومی‌سازی شوند، همچنین بر موضوع دستیابی به دانش‌های فرآیندی صنعت پتروشیمی نیز تاکید شد.
ده‌ها جلسه با فعالان حوزه کاتالیست و دانش‌های فرآیندی برگزار شده است تا بتوانیم برای سال آینده برنامه‌ریزی کنیم، خوشبختانه با تلاشی که شد خریداران کاتالیست با شرکت پژوهش و فناوری برای تولید و تجاری‌سازی کاتالیست قرارداد امضا کردند.
در سال تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین انشاالله به کمک شرکت‌های دانش‌بنیان بسیار امیدواریم که کاتالیست‌ها و دانش‌های فرآیندی موردنیاز، بومی‌سازی شوند. با انجام این کار استفاده از تجهیزات ایرانی نیز در صنعت پتروشیمی افزایش می‌یابد، زیرا دانش فرآیندی نوع کالا و تجهیز را مشخص می‌کند، در نتیجه وقتی دانش آن ایرانی‌سازی شود، تجهیزات ایرانی نیز بر مبنای آن مورداستفاده قرار می‌گیرند.
* سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی بدون ریسک است/ ایران به هاب پتروشیمی منطقه تبدیل می‌شود
در پایان اگر نکته‌ای باقی مانده که فکر می‌کنید در صحبت‌هایمان مغفول مانده است، بفرمایید.
شاهمیرزایی: صنعت پتروشیمی یک صنعت ارزش‌آفرین است که ارزش مواد خام هیدروکربوری را بعد از هر مرحله فرآوری چندین برابر می‌کند. البته شاید بهتر باشد که بگویم تا انتهای زنجیره ارزش برخی از این محصولات چند صد برابر نیز می‌شود.
زیباترین توصیف این است که صنعت پتروشیمی را یک صنعت «ارزش آفرین» و «بدون ریسک» معرفی کنیم. یعنی سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ریسک ندارد، در این موضوع شک نکنید؛ از سرمایه‌گذارانی که توان مالی داشته و توانمندی انجام پروژه‌های راهبردی در صنعت پتروشیمی را دارند، دعوت می‌کنم که فرصت سرمایه‌گذاری در این صنعت بدون ریسک را از دست ندهند، با این اقدام نه تنها به خود سرمایه‌گذاران سود خوبی می‌رسد بلکه نیازمندی‌های کشور در تولید محصولات پتروشیمی نیز برطرف می‌شود، ارزش افزوده تولید شده و درآمد ارزی کشور افزایش می‌یابد و همچنین اشتغالزایی مناسبی ایجاد می‌شود.
طبق پیش‌بینی موسسات معتبر بین‌المللی، در آینده تقاضای افزون برای فرآورده‌های سوختی به دلایلی همچون کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی به صفر میل می‌کند ولی روند تقاضا برای محصولات پتروشیمی همچنان صعودی خواهند ماند و سالانه ۵ درصد تقاضا افزایش می‌یابد، در نتیجه ضروری است که ما نیز بر توسعه صنعت پتروشیمی ایران تمرکز بیشتری کنیم تا از تحولات دنیا عقب نمانیم و در آینده دچار مشکل نشویم، اعتقاد دارم که با یک برنامه‌ریزی دقیق می‌توانیم هاب پتروشیمی منطقه شویم و به طوری که صنعت پتروشیمی ایران الهام‌بخش کشورهای پیرامون باشد هم از جهت توان فنی و مهندسی و هم تولید محصولات متنوع پتروشیمی./مصاحبه از سیداحسان حسینی