نفتی ها /فائزه پناهی؛ درست زمانی که اکسون‌موبیل آمریکا بر سر یک قرارداد مشترک پتروشیمی در تگزاس به اختلاف خورد، یا زمانی که «سابیک» عربستان با شریک آسیایی‌اش درباره فرمول قیمت خوراک دچار چالش شد، هیچ‌یک از این پرونده‌ها به دادگاه‌های عمومی کشیده نشد، بلکه همه چیز در مراکز داوری تخصصی حل شد؛ نهادهایی که نه یک ابزار جانبی، بلکه رکن اصلی بقای صنعت در بازاری پررقابت به شمار می‌آیند. حتی قطر برای جلوگیری از کشیده شدن اختلاف‌ها به مراجع غربی، مرکز داوری ویژه انرژی ایجاد کرده است و در لندن داوری پتروشیمی چنان معتبر شده که بسیاری از قراردادها بدون درج «شرط داوری لندن» اصلاً امضا نمی‌شوند.
ایران اما با تأخیری چشمگیر، سرانجام نخستین کمیسیون داوری صنعت پتروشیمی را راه‌اندازی نمود و نخستین نشست این کمیسیون روز گذشته برگزار شد تا پرونده‌های اختلاف میان شرکت‌ها و مجتمع‌های داخلی را بررسی کند و مانع قفل شدن تولید یا صادرات شود.
مزایای چنین نهادی روشن است؛ سرعت بیشتر در رسیدگی، محرمانگی اطلاعات، کاهش هزینه‌های حقوقی و تصمیم‌های تخصصی. اما پرسش‌های جدی نیز وجود دارد. آیا این کمیسیون استقلال کافی خواهد داشت یا ملاحظات سیاسی و مدیریتی سایه خواهد انداخت؟ چه کسانی قرار است نقش داور را ایفا کنند، متخصصانی با دانش فنی و آموزش‌دیده یا صرفاً گروهی از حقوقدانان عمومی؟ آیا این کمیسیون به‌قدری معتبر خواهد شد که بتواند اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و سپس خارجی را جلب کند؟ و مهم‌تر اینکه چه تضمینی وجود دارد که برخلاف تجربه نهادهای مشابه در ایران، این بار کارآمدی آن در گرداب بروکراسی و نفوذهای بیرونی از بین نرود؟
این در حالی است که رقبای منطقه‌ای سال‌ها پیش این مسیر را رفته‌اند. عربستان و قطر از مراکز داوری انرژی و پتروشیمی به‌عنوان ابزاری برای جذب سرمایه‌گذاران و تثبیت قراردادها استفاده کرده‌اند و جای پای خود را در بازارهای جهانی محکم‌تر کرده‌اند. در چنین شرایطی اگر ایران نتواند خیلی زود اعتبار و کارآمدی این کمیسیون را به اثبات برساند، نه تنها کمکی به حل اختلاف‌ها نخواهد کرد، بلکه ممکن است خودش به یکی از مناقشات جدید صنعت بدل شود.
کمیسیون داوری پتروشیمی برای ایران یک فرصت شکننده است؛ فرصتی که اگر استقلال داشته باشد و تصمیم‌هایش بر پایه تخصص حقوقی و فنی صادر شود، می‌تواند این صنعت را در مسیر استانداردهای جهانی قرار دهد. اما اگر سایه ملاحظات غیرتخصصی و نفوذهای بیرونی بر آن غلبه کند، چیزی جز اتلاف وقت و تکرار تجربه دادگاه‌های عمومی به همراه نخواهد داشت.
مثال‌های واقعی داوری یا اختلاف پتروشیمی / انرژی در سطح بین‌المللی
اختلاف اکسون‌موبیل و چِوِرون بر سر دارایی گویانا (Stabroek Block)
پرونده‌ای که بین شرکت‌های بزرگ نفت و گاز در جریان است؛ در سال ۲۰۲۳ شرکت چِوِرون قصد دارد شرکت Hess را بخرد و سهامش در پروژه Stabroek در گویانا منتقل شود. اکسون‌موبیل و شریک چینی‌اش (CNOOC) مدعی‌اند طبق قرارداد مشترک (Joint Operating Agreement) حق تقدم («right of first refusal») دارند تا آن سهام را پیش از فروش به چِوِرون تصاحب کنند. این اختلاف به داوری بین‌المللی ارجاع شده است تا تعیین شود آیا قرارداد حق تقدم شامل فروشی که بخشی از ادغام یا تصاحب شرکت Hess است نیز می‌شود یا نه. ft
اختلاف بین SABIC و ExxonMobil درباره حق امتیاز فناوری پلی‌اتیلن
در دهه ۲۰۰۰، شرکت سعودی SABIC و شرکت‌های تابعه اکسون‌موبیل بر سر امتیاز استفاده از یک فرآیند فناوری در تولید پلی‌اتیلن اختلاف پیدا کردند. شکایت اکسون‌موبیل این بود که SABIC طبق قرارداد، بیش از مبلغ توافق‌شده بابت امتیازات فناوری (royalties) مطالبه کرده است. این مناقشه با ارجاع به مراجع قضایی و داوری در نهایت به توافق منجر شد. arabnews
اختلاف ادیسون (ایتالیا) و قطارگس قطر بر سر قیمت‌گذاری گاز مایع (LNG)
شرکت ایتالیایی Edison در قراردادی بلندمدت وظیفه واردات LNG از قطر را بر عهده داشت. در سال ۲۰۱۹، قطارگس از Edison درخواست افزایش قیمت قرارداد کرد. اختلاف درباره فرمول قیمت‌گذاری به ICC ارجاع شد و نهایتاً داوری، ادعاهای قطر را رد کرد و بر موضع Edison تأکید نمود. این نمونه نشان می‌دهد که چگونه اختلافات مالی و قراردادی در صنایع انرژی و پتروشیمی خارج از مراجع قضایی معمول و قابل حل از طریق داوری است. edison
