نفتی ها /عضو کمیته انرژی سازمان دیدهبان و شفافیت گفت: متاسفانه اجرای مناقصات پروژههای نفتی در سامانه ستاد از سال ۹۲ متوقف شده است. وزارت نفت پاسخ دهد، چرا این سامانه علیرغم شفافسازی و جلوگیری از بروز فساد در مناقصات استفاده نمیشود.
کارشناسان معتقدند، مناقصات دولتی یکی از مخاطرهآمیزترین و فسادانگیزترین فرآیندهای اقتصادی دولت است. با توجه به حجم بالای مناقصات در تولید ناخالص داخلی کشورها (بهطور متوسط بین ۱۵ تا ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی) و در نتیجه به سبب وجود گستره مالی زیاد و مطرح شدن موضوع اموال عمومی در آن، امکان وسوسه برای سوءاستفاده و گسترش فساد در این بخش بسیار قابل توجه بوده؛ به طوری که بنا به گزارش سازمان بینالمللی شفافیت، زیان این فساد در کشورها در بعضی از موارد بالاتر از ۴۰ تا ۵۰ درصد از ارزش قرارداد تخمین زده شده است.
در حال حاضر در فرآیند فعلی برگزاری مناقصات پروژههای گاز و نفت نیز امکان تبانی و فساد محتمل بوده که میتواند در قالب برگزاری مناقصات محدود، ترک تشریفات مناقصه، ارزیابی کیفی تبانیمحور مشاوران و پیمانکاران، واگذاری تکگزینهای و واگذاری مناقصات به شرکتهای فاقد صلاحیت و افشای اطلاعات پیشنهادات دریافتی در پروژههای کلان نفت و گاز پروژههای خطوط لوله، پالایشگاهها و تاسیسات نفتی اتفاق بیفتد. در این راستا با یحیی کیانوش، عضو کمیته انرژی سازمان مردم نهاد دیدهبان و شفافیت به گفتوگو نشستیم.
مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:
*برگزاری مناقصات در حیاط خلوت شرکتهای دولتی منجر به فساد میشود
فارس: توضیح دهید که عدم شفافیت در مناقصات دولتی چه تبعاتی برای کشور به همراه دارد؟ شفاف کردن این مناقصات چه فوایدی را به همراه دارد؟
کیانوش: در شیوه فعلی برگزاری که در داخل حیاط خلوت شرکتهای دولتی با اختیار تام مدیران در برگزاری مناقصات انجام میشود، امکان وقوع فساد محتمل است. طبق گزارشهای انجمن مبارزه با فساد سازمان ملل، حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد هزینههای مناقصات ناشی از وجود فساد در آنها است و کشورهای مختلف با اصلاح سازوکارهای سامانههای الکترونیک مبانی بر فناوری اطلاعات توانستهاند، هزینههای این بخش را به نصف کاهش دهند.
گسترش شفافیت در حوزههای کلان به ویژه اقتصادی موجب بازدارندگی و پیشگیری از جرایم اقتصادی، افزایش میزان نظارت مردم در اداره کشور، ارتقای پاسخگویی و مبارزه با فساد و افزایش اعتماد عمومی به عنوان سرمایه اجتماعی خواهد شد. در این راستا ایجاد امکان دسترسی گسترده و آسان تامینکنندگان به معاملات، ایجاد فضای رقابت و شرایط یکسان برای شرکت کنندگان در معاملات، برقراری عدالت در جامعه و ایجاد اتاق شیشهای برای داد و ستد دستگاههای اجرایی با انجام مناقصات در سامانه ستاد قابل پیگیری است.
همچنین شفافسازی و سالمسازی معاملات دولتی، کاهش فساد و شائبه فساد در فرایندهای معاملههای دستگاههای اجرایی دولت، ردیابی فعالیتهای طرفین معاملهها، جلوگیری از زدوبندهای محتمل و افشای قیمتها، پیروی از سیاستهای یکسان و مشترک در معاملهها و همچنین ایجاد امکان نظارت برخط برای نهادهای نظارتی از جمله تاثیرات مثبت دیگر راهاندازی مجدد سامانه ستاد در حوزه شفافسازی مناقصات محسوب میشود.
*شفافیت مناقصات دولتی در سامانه ستاد از زدوبندها و انحصارطلبیها جلوگیری میکند
فارس: شما اشاره کردید که برای جلوگیری از فساد در مناقصات برای فرآیند آنها شفاف شود. سوال این است که این شفافیت در چه بستری میتواند انجام شود و آیا زیرساختی برای شفافیت مناقصات در کشور وجود دارد؟
کیانوش: در واقع با انجام مناقصات در بستر فناوری اطلاعات و دولت الکترونیک، این مناقصات از اختیار تعداد محدودی مدیر ارشد در شرکتهای دولتی خارج و به جای برگزاری فردمحور آن در داخل شرکتها که احتمال وقوع فساد را افزایش میدهد، کلیه مراحل بارگذاری مستندات، صحتسنجی و ارزیابی کیفی و صلاحیت شرکتکنندگان بر پایه الزامات قانون مناقصات که به صورت آفلاین و آنلاین قابل مشاهده و ارزیابی واحدهای نظارتی، سازمانهای مردم نهاد و مردم است، برگزار میشود.
در این راستا در فرایند راه اندازی «ستاد» از تجربه کشورهای توسعه یافته در حوزه تجارت الکترونیک از جمله کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ژاپن و کره جنوبی بهره گرفته شده است. در کشور ما نیز سامانه تدارکات الکترونیکی دولت (ستاد) توسط مرکز توسعه تجارت الکترونیکی وزارت صنعت، معدن و تجارت از سال ۱۳۸۸ به صورت یک طرح ملی آغاز به کار کرد.
«ستاد» سیستم (پرتال جامعی) به منظور انجام معاملات (خرید، مناقصه و مزایده) دستگاههای اجرایی در بستر وب است. این سامانه به دستگاههای اجرایی این توانایی را میدهد که تمام مراحل معامله از زمان ثبت درخواست تا تبادل وجه را برای دستگاهها و در یک سیستم یکپارچه و استاندارد، منطبق با کلیه قوانین و مصوبات انجام دهند.
این طرح در سال ۱۳۹۰ با مصوبه شماره ۱۶۵۳۸۹ت/۴۶۸۴۹ک هیأت دولت تحت عنوان «آیین نامه فعالیت سامانه تدارکات الکترونیکی دولت» به تمام دستگاههای اجرایی ابلاغ و ملزم به استفاده از این سامانه شدند و مقرر شد کلیه مناقصات، مزایدات به جز معاملاتی که ده درصد زیر نصاب معاملات کوچک باشند و حتی مناقصات خارجی در بستر این سامانه انجمن شود .
با اجرایی شدن این سامانه در فرآیند اجرای مناقصات، امکان بروز فساد و برگزاری سفارشی و زدوبند و انحصارطلبی حداقل شده و همهی مستندات، صحتسنجی و ارزیابی صلاحیت و فرآیندهای برگزاری مناقصه به صورت شفاف بر روی سامانه توسط کلیه واحدهای ذیربط و مردم قابل مشاهده و دسترسی است .
*دستاوردهای چشمگیر اتحادیه اروپا در برگزاری مناقصات در سامانه الکترونیکی
فارس: آیا سایر کشورهای پیشتاز در مبارزه با فساد نیز از سامانه اطلاعاتی برای برگزاری مناقصات استفاده میکنند؟ در این رابطه آیا تجربه جهانی وجود دارد؟
کیانوش: در سطح جهان کشورهای بسیاری از تدارکات الکترونیکی برای انجام معاملات خود استفاده میکنند. کشورهای عضو اتحادیه اروپا، کانادا، آمریکا، استرالیا، سنگاپور، هند، کُره، هنگ کنگ، ژاپن، چین، ترکیه، عربستان سعودی و… از مهمترین کشورهایی هستند که بستری جهت تدارکات الکترونیکی دارند. همین کشور گرجستان قبلا در رده بندی سازمان شفافیت بینالملل در رتبهی سه رقمی قرار داشته و اکنون با راهاندازی سامانه مناقصات به رتبه ۱۱ رسیده است.
از مهمترین دستاوردهای تدارکات الکترونیکی برای کشورهای عضو اتحادیه اروپا میتوان به مواردی چون صرفهجویی در هزینههای برگزاری مناقصه حدود ۶/۶ میلیون یورو در سال، صرفهجویی ۳۶ درصدی در هزینههای مستقیم خرید، صرفه جویی ۱۸ درصدی در هزینههای مستقیم مزایده و صرفهجویی بین ۲۸ تا ۹۰ یورویی در هر تراکنش خرید بوده است. همان طور که میبینید این دستاوردها چشمگیر هستند.
توصیه میشود واحدهای نظارتی توزیع آماری از برندگان دهه گذشته در مناقصات هزاران میلیاردی شرکتهای مهندسی و توسعه مهندسی نفت و گاز را تهیه و تحلیل نمایند. گاها مشاهده میکنید که نام تعداد محدودی شرکت به صورت تکراری در قالب برگزاری محدود مناقصات قابل استحصال است و این در حالی است که در فهرست بلند سازمان برنامه و بودجه تعداد زیادی از شرکتهای واجد رتبه و صلاحیت شرکت در مناقصات موجود است.
*وزارت نفت پاسخ دهد چرا مناقصات پروژههای نفتی در سامانه ستاد انجام نمیشود
فارس: وضعیت اجرای مناقصات در پروژههای نفت و گاز به چه صورتی است؟ آیا وزارت نفت از سامانه تدارک الکترونیک دولت برای اجرای مناقصات استفاده میکنند؟
کیانوش: متاسفانه اجرای مناقصات پروژههای نفتی در سامانه ستاد از سال ابلاغ یعنی ۱۳۹۰ در تمام معاونتهای وزارت نفت یا اجرایی نشده و یا ظاهرا اگر اجرایی هم شده از سال ۹۲ متوقف شده است. اینکه چرا این سامانه از تاریخ ابلاغ علیرغم، شفافسازی و تسهیل معاملات در وزارت نفت به کار گیری نشده، پاسخی است که باید از مسئولان وزارت نفت پرسیده شود.
روال انجام مناقصات در این سامانه بدین صورت است که دستگاههای اجرایی میتوانند به وسیله این سامانه تمام مراحل معامله (ثبت، انتشار فراخوان، ارسال پیشنهادات توسط تامین کنندگان/ مزایده گران، بررسی پیشنهادات و اعلام برنده، انعقاد قرارداد، ارسال/ دریافت کالاها و پرداخت وجه و تسویه را به صورت متمرکز، یکپارچه، استاندارد و منطبق با تمام قوانین و مصوبات انجام دهند.
در سامانه ستاد وزارت اطلاعات، بازرسی کل کشور، دیوان محاسبات، اداره مالیات و همه دستگاههای مربوطه به صورت آنلاین به کلیه اسناد مناقصه دسترسی دارند و این موضوع جلوی زدوبند محتمل را میگیرد. راهاندازی این سامانه در پروژههای نفت و گاز که پروژههای کلانی نیز هستند؛ امکان دسترسی رسانهها و نظارت آنها بر فرآیند مناقصات را نیز فراهم میکند. یعنی میتوان با ایجاد شفافیت برای عموم جلوی فساد موجود در مناقصات را گرفت و آنها مورد ارزیابی کیفی و کمی قرار داد.
*غفلت نهادهای نظارتی از نظارت بر فرآیند برگزاری مناقصات نفتی
فارس: چرا نهادهای نظارتی برای الزام وزارت نفت به استفاده از سامانه ستاد اقدامی نمیکنند؟ چون همانطور که اشاره کردید با توجه به ارقام بالای پروژههای نفتی در صورت بروز فساد حجم زیادی از منابع کشور در شرایط تحریمی امروز به جیب رانتخواران میرود.
کیانوش: متاسفانه علی رغم آنکه این سامانه با پیگیری واحدهای نظارتی در تیر ماه ۱۳۹۸ به وزارت نفت ابلاغ شد هنوز شفافیتی در مورد به کارگیری آن ارایه نشده است و حتی در برخی موارد کارشناسان به جای اتصال مستقیم به سامانه ستاد جهت ارزیابی، ابتدا ارزیابی خود را تهیه و به صورت فرم اکسل در اختیار مدیریت قرارداده و برخلاف الزامات امتیازات مستقیم وارد سامانه ستاد نمیشود.
همچنین برخی مدیران شرکتهای تابعه در اقدامی سلیقهای ابلاغ کردهاند فقط معاملات عمده به سامانه ستاد ارجاع شوند، یا حتی برخلاف الزامات در برخی موارد سامانه اتصال آنلاین و آفلاین واحدهای نظارتی نظیر بازرسی کل کشور، دیوان محاسبات، بازرسی کل کشور، وزارت اطلاعات و سازمانهای مردم نهاد به این سامانه برقرار نیست و حتی به برخی واحدهای امنیتی نظارتی از وجود امکانات این سامانه در کنترل مناقصات اطلاع رسانی نشده است و اطلاعی از وظایف خود در قبال نظارت به برگزاری مناقصات هزاران میلیاردی ندارند.
لازم است ضمن الزام کلیه شرکتهای دولتی وزارت نفت بر برگزاری کلیه مناقصات، مزایدات و خریدهای داخلی و خارجی به جز معاملاتی که ده درصد زیر مبلغ نصاب معاملات کوچک است، در بستر این سامانه واحدهای نظارتی بر اجرای آن به صورت مستمر نظارت نمایند.
با تسریع در روند توسعه و گسترش این سامانه نتایج مهمی حاصل خواهد شد که از آن جمله میتوان به توسعه تولید داخلی و افزایش واردات متمرکز، شکل گیری بانک اطلاعاتی جامع تأمین کنندگان، کنترل قاچاق، توسعه عدالت و مبارزه با فساد به ویژه در مناقصات شرکتهای دولتی، تنظیم بازار رقابتی، صرفه جویی در هزینه به ویژه هزینههای اجرای پروژهها اشاره نمود.
برخی کاربران خبرگزاری فارس در بخش «فارس من» با ثبت سوژهی " اصلاح روند فساد در مناقصات دولتی با ایجاد پلتفرم ملی مناقصات " خواستار پیگیری این موضوع شده بودند./فارس