وضعیت صنعت CNG

 

امروز پس از گذشت ۲۰ سال تلاش‌های صورت گرفته در حوزه توسعه صنعت CNG با انتقال تکنولوژی و بومی‌سازی کلیه تجهیزات مرتبط از ساخت انواع مخازن تحت‌فشار و کیت‌های خودرو دوگانه‌سوز تا کمپرسورهای فشرده‌سازی گاز طبیعی ایستگاه‌های سوخت CNG زنجیره تأمین در این صنعت در داخل کشور تکمیل‌شده است و بسیاری از مشکلات نظیر تأمین مواد اولیه ساخت قطعات افت توان و پیمایش خودروهای گازسوز مرتفع شده است برای درک بهتر موضوع می‌توان فهرستی مختصر از این وضعیت را به‌صورت زیر بیان نمود:

 

خودروهای دوگانه‌سوز

 

ایجاد کارگاه‌های تبدیل خودرو بنزینی به دوگانه‌سوز و زیرساخت و راه‌اندازی خط تولید خودرو دوگانه‌سوز در شرکت‌های بزرگ خودروساز داخلی، ساخت موتورهای پایه گازسوز که موجب شد تا ضمن خروج خودروهای گاز مایع‌سوز (LPG) ناایمن و یارانه پذیر از سبد سوخت خودروها، خط تولید پیکان سواری از سال ۱۳۸۴ نیز متوقف گردد، به‌طوری‌که امروز شاهد تبدیل کارگاهی بیش از یک‌میلیون و دویست هزار دستگاه و تولید کارخانه‌ای بیش از سه میلیون دویست هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز در کشور هستیم.

 

ایستگاه‌های سوخت CNG

 

تأمین تجهیزات، احداث و راه‌اندازی ۲۳۴۷ باب ایستگاه سوخت‌رسانی CNG (معادل ۲۵۶۷ تجهیزات فشرده‌سازی) فعال در کشور موجب شده تا به ازای هر ۱۸۰۰ دستگاه خودرو دوگانه‌سوز یک ایستگاه سوخت‌گیری در کشور وجود داشته باشد. این وضعیت در مقایسه با نسبت پمپ‌بنزین به تعداد خودرو بنزینی موقعیت (دسترسی) به‌مراتب بهتر را دارا می‌باشد.

 

عرضه گاز طبیعی فشرده

 

طرح ملی CNG ازجمله پروژه‌های بسیار موفق تأمین انرژی و مصرف بهینه سوخت در حوزه حمل‌ونقل است به‌طوری‌که توانسته از سال ۱۳۸۳ تا ابتدای سال ۱۴۰۴ حدود ۱۱۰ میلیارد مترمکعب CNG سوخت به سیستم حمل‌ونقل ارائه نماید. به‌عبارت‌دیگر مانع از واردات ۱۱۰ میلیارد لیتر بنزین به کشور شده است.

 

تولید تجهیزات CNG

 

احداث و راه‌اندازی شش کارخانه تولید کمپرسور و تجهیزات ایستگاه سوخت‌رسانی CNG و تأسیس بیش از ده شرکت معتبر خدمات پس از فروش از برندهای معتبر جایگاه CNG، راه‌اندازی و فعالیت بیش از ده کارخانه تولید انواع مخازن تحت‌فشار ویژه CNG از روش‌های مختلف و راه‌اندازی بیش از شش کارخانه و شرکت تولید انواع کیت گازسوز خودروها که نیاز کلیه تجهیزات مرتبط با این صنعت در داخل کشور را تأمین می‌کنند.

 

استاندارد و اشتغال‌زایی

 

تدوین و بازنگری ده‎‌ها استاندارد مربوط با صنعت CNG و فعالیت بیش از ۱۴۰۰ باب مراکز تبدیل کارگاهی خودرو و خدمات پس از فروش در سراسر کشور. آموزش‌های تئوری و عملی نصب تجهیزات گازسوز روی خودروها، اپراتوری و تکنسین فنی جایگاه‌های CNG در مراکز آموزش فنی حرفه‌ای سراسر کشور موجب اشتغال‌زایی بیش از ۳۶۰۰۰ نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در این صنعت شده است.

 

سهم CNG نسبت به بنزین در بخش حمل‌ونقل کشور

 

بررسی هشت سال اخیر مصرف سوخت بین بنزین و CNG وضعیت متلاطمی را نشان می‌دهد. مصرف CNG از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ روند نزولی داشته است. اجرای سهمیه‌بندی بنزین در آبان ماه ۱۳۹۸ موجب افزایش تقاضای CNG شده و مطابق نمودار زیر سهم ۱۸.۸۲%سوخت خودرو ,   CNG به ۲۲.۵۲%سوخت خودرو ,   در سال ۱۳۹۹ رسیده است. در ادامه شاهد روند نزولی سهم CNG نسبت به بنزین تا سال ۱۴۰۳ هستیم به‌طوری‌که سهم CNG در سبد با ۹ درصد کاهش به ۱۳.۲۴%سوخت خودرو ,   رسیده است.

 

سوخت خودرو ,  

 

روند تولید خودرو دوگانه‌سوز و مصرف CNG در کشور

 

در بخش تولید خودرو دوگانه‌سوز علیرغم سیاست‌های تولید انواع خودروها در سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور و اجرای مصوبه "حمایت از تولید و تبدیل کارخانه‌ای و کارگاهی یک‌میلیون و چهارصد و شصت‌وچهار هزار دستگاه خودرو تاکسی، ون (تاکسی)، وانت و مسافربر شخصی بنزینی به CNG سوز" از سال ۱۳۹۸ روند تولید کارخانه‌ای و تبدیل کارگاهی خودرو دوگانه‌سوز با یک شیب تقریباً ثابت در حال افزایش است، به‌طوری‌که از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳ حدود ۶۰۷ هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز به سیستم حمل‌ونقل کشور اضافه‌شده است، در مقابل آمار مصرف CNG روند متلاطمی از خود نشان می‌دهد به‌طوری‌که از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ روندی تقریباً ثابت و در ادامه با اعمال سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین ابتدا تا سال ۱۴۰۱ روند افزایشی و طی دو سال اخیر به‌یک‌باره مصرف کاهش ناگهانی داشته و از مقدار مصرف ۸ سال گذشته هم پایین‌تر آمده است.

 

 سوخت خودرو , 

 

سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور تا افق ۱۴۲۰

 

سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور در تاریخ ۲۱ مهرماه ۱۳۹۹ از سوی شورای عالی انرژی کشور مصوب و ابلاغ گردیده است. هدف اصلی این سند که با تأکید بر کارایی و بهینه‌سازی مصرف سوخت ایجادشده، تأمین امنیت انرژی در بخش حمل‌ونقل داخلی تا افق ۱۴۲۰ است. بر این اساس سیاست‌های نحوه استفاده از CNG به‌عنوان سوخت بخش حمل‌ونقل عمومی به شرح ذیل بیان‌شده است:

 

CNG به‌عنوان سوخت پاک، در دسترس و اقتصادی کشور، در حمل‌ونقل عمومی در نظر گرفته می‌شود و تا حد امکان باید جایگزین بنزین و نفت گاز شود.

الزام به استفاده از CNG به‌عنوان سوخت اصلی خودروهای سبک عمومی و ناوگان مسافر شهری (اتوبوس و مینی‌بوس) و تشویق سایر خودروهای شخصی به استفاده از این نوع سوخت.

ارائه مشوق‌های مالی و تسهیلات بانکی ارزان‌قیمت حسب مورد به مالکان وانت‌ها و خودروهای سواری عمومی (مانند تاکسی‌ها و سامانه‌های تاکسی اینترنتی) برای تبدیل سوخت این خودروها به CNG

با توجه به مشکل بودن استفاده از CNG در خودروهای نیمه سنگین (اتوبوس و کامیونت) که خارج از شهرها تردد می‌کنند، اولویت در مصرف CNG برای اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌های درون‌شهری قرار می‌گیرد.

مزیت رقابتی قیمتی سوخت CNG برای تشویق استفاده‌کنندگان این نوع سوخت نسبت به سایر سوخت‌ها (بنزین) حفظ شود.

توسعه متناسب جایگاه‌های عرضه سوخت CNG با تعداد خودروهای این ناوگان و استفاده از جایگاه‌های سیار نواحی فاقد توجیه اقتصادی احداث جایگاه‌های جدید.

تأمین سوخت CNG در بخش راه‌آهن در صورت برتری اقتصادی این نوع سوخت به سوخت LNG انجام پذیرد.

حمایت از تولید خودروهای پایه گازسوز سبک و سنگین (اتوبوس) از طریق توسعه فناوری موتور و پلتفرم صورت پذیرد.

در بخش سیاست‌های نحوه استفاده از گاز مایع (LPG) برای سوخت خودروها به‌صراحت بیان‌شده است که؛ عرضه گاز مایع (LPG) صرفاً برای مصارف عمدتاً پُخت‌وپَز خانوارهایی که به شبکه گاز طبیعی دسترسی ندارند انجام می‌شود، لذا این سوخت در سبد آتی سوخت خودروها در کشور سهمی ندارند.

 

در بخش سیاست‌های تولید انواع خودروهای سبک و نیمه سنگین شرایط به این صورت بیان‌شده است.

 

الزام به تولید حداقل ۵۰% خودروهای شخصی/سواری ساخت داخل باقابلیت فنی CNG سوز شدن و اعمال مشوق‌های لازم برای خریداران در راستای استفاده از خودروهای گازسوز.

الزام به تولید کلیه خودروهای سواری برای مصارف عمومی با سوخت CNG/ برقی از طریق الزام خودروسازان به نصب کیت گازسوز / برقی در این خودروها.

الزام به اختصاص حداقل ۳۰ درصد تولیدات خودروسازان داخلی به خودروهای دوگانه‌سوز تا افق ۱۴۲۰.

بررسی اجرای سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور

 

بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده وضعیت اجرای این سند از زمان تصویب تاکنون به شرح ذیل می‌باشد:

 

تبدیل کارگاهی حدود ۳۰۰ هزار دستگاه خودرو بنزینی به دوگانه‌سوز.

تولید کارخانه‌ای حدود ۲۸۰ هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز.

در بخش خودروهای سنگین هیچ اتوبوس و یا مینی‌بوس گازسوز به ناوگان اضافه نشده است.

تبدیل رایگان خودروها فقط با کاربری‌های تاکسی، وانت‌بار و تاکسی‌های اینترنتی در بخش تبدیل کارگاهی صورت گرفته است.

تعداد ۶۰ ایستگاه CNG احداث و بهره‌برداری شده است

با توجه به عدم‌تغییر نرخ سوخت‌ها، اختلاف قیمت بین سوخت CNG با سایر سوخت‌ها (بنزین) حفظ‌شده است ولی به علت افزایش قیمت سالیانه همه اقلام و کالاها، مزیت رقابتی قیمتی برای تشویق استفاده‌کنندگان سوخت CNG بسیار کمرنگ شده و مالکان تمایلی به مصرف CNG از خود نشان نمی‌دهند.

تحلیل و نتیجه‌گیری

 

امروزه ناترازی‌های انرژی خصوصاً در حوزه سوخت وسایل نقلیه بیش از هر زمان مطرح است. هم‌زمان با افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸ دولت با تصویب و اجرای مصوبات شورای عالی اقتصاد با اضافه نمودن خودرو دوگانه‌سوز به ناوگان حمل‌ونقل سعی داشت تمایل مصرف گاز طبیعی در خودروها را افزایش دهد تا به عبارتی مصرف بنزین کاهش یابد. باید توجه نمود که صرفه‌جویی در مصرف سوخت بنزین صرفاً با گازسوز کردن خودرو رخ نمی‌دهد. عوامل مختلفی وجود دارد که می‌بایست پیش‌نیاز این اهداف قرار گیرند. سیاست‌های قیمت‌گذاری (تخصیص یارانه) سوخت و سهمیه‌بندی بنزین خودروها همواره تأثیر مستقیم در نقش سهم CNG در مصرف سوخت داشته است. ثابت نگه‌داشتن قیمت بنزین بیش از پنج سال (درحالی‌که همه کالاها حتی قیمت نان که هرسال افزایش میابد) ضمن تحمیل نمودن بار یارانه تخصیصی سوخت بنزین به دولت، کاهش تمایل مصرف CNG را به دنبال داشته و این پدیده (علیرغم پرداخت کارمزد فروش جایگاه‌های CNG) موجب فروش پایین سوخت CNG و عدم توجیه اقتصادی جایگاه‌های CNG شده تا آنجایی که منجر به نارضایتی مالکان و بهره‌برداران جایگاه‌های CNG با توجه به افزایش هزینه‌های جاری جایگاه های سوخت شده است.

 

اگرچه فرآیند مطالعات اولیه و شروع طرح ملی CNG از سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت (زیرمجموعه شرکت ملی نفت ایران) کلید خورد و زیرساخت‌های بنیادی و پایدار برنامه‌ریزی‌شده نیز اجرا گردید و تصویب سند تأمین انرژی ‌بخش حمل‌ونقل کشور تا افق ۱۴۲۰ مانند چراغ راهی در مسیر توسعه استفاده از گاز طبیعی در حوزه حمل‌ونقل کشور تهیه‌شده است. ولی عدم حکمرانی مشخص و پیگیری موضوعات مندرج در آن توسط مرجع مشخص، موجب شده تا ضمن نابسامانی در حوزه مدیریت سوخت، صنعت CNG را نیز دچار بحران نماید. در این میان کم‌توجهی برخی از دستگاه‌ها و شرکت‌ها به تعهدات و وظایف تعین شده در مصوبه مذکور مانند عدم انجام تعهدات خودروسازان داخلی مبنی بر تخصیص ۳۰ درصد از تولیدات به خودروهای دوگانه‌سوز (در مقابل عدم توجه به حذف تعرفه واردات خودروهای دوگانه‌سوز و واردات بی‌رویه خودروهای فقط بنزین‌سوز)، فقدان مشوق‌هایی نظیر تخفیفات مالیاتی، مجوز ورود به طرح ترافیک و همچنین عدم استفاده از CNG به‌عنوان سوخت اصلی اتوبوس و مینی‌بوس ناوگان مسافر شهری (درحالی‌که تمام اتوبوس‌های گازسوز کشور فرسوده و از رده خارج‌شده‌اند) بر چالش‌های این صنعت افزوده است. در کنار این موضوعات تلاش‌های گروهی برای ورود مجدد گاز مایع (LPG) به سبد سوخت خودروها برخلاف مصوبه سند تأمین انرژی، سوء مدیریت کلان کشور در این حوزه را به‌وضوح نشان می‌دهد. درمجموع CNG علیرغم افتخارات بسیار بزرگ در بهینه‌سازی مصرف سوخت، کاهش روند آلودگی زیست‌محیطی و مصرف بنزین در کشور، اینک "زنگ خطر حذف تدریجی صنعت CNG" بیش از هر زمان به گوش می‌رسد و در صورت عدم توجه حاکمیت به این مهم خسارات جبران‌ناپذیری به کشور وارد خواهد شد.

 

* دکتر سید جمال‌الدین رضوی نسب؛ پژوهشگر،کارشناس انرژی و مؤلف کتاب صنعت CNG در ایران